ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮਸੇਵਕ ਸੰਘ ਦੇ ‘ਕਾਰਜਕਰਤਾ ਵਿਕਾਸ ਵਰਗ-ਦੂਜਾ’ ਦਾ ਸਮਾਪਤੀ ਸਮਾਰੋਹ ਨਾਗਪੁਰ ਦੇ ਰੇਸ਼ਮ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਸਰਸੰਘਚਾਲਕ ਡਾ. ਮੋਹਨ ਭਾਗਵਤ ਨੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸਿੰਦੂਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ। ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਡਾ. ਮੋਹਨ ਭਾਗਵਤ ਦਾ ਸੰਪੂਰਨ ਸੰਬੋਧਨ….

ਅੱਜ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਸਾਡੇ ਮਾਨਯੋਗ ਮੁੱਖ ਅਤਿਥੀ, ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਅਰਵਿੰਦ ਨੇਤਾਮ ਜੀ, ਵਰਗ ਦੇ ਮਾਨਯੋਗ ਸਰਵਾਧਿਕਾਰੀ ਮਹੋਦਯ, ਵਿਦਰਭ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਮਾਨਯੋਗ ਸੰਘਚਾਲਕ ਜੀ, ਨਾਗਪੁਰ ਮਹਾਨਗਰ ਦੇ ਮਾਨਯੋਗ ਸੰਘਚਾਲਕ ਜੀ, ਮੌਜੂਦ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੱਦੇ ਗਏ ਮਹਿਮਾਨ, ਨਾਗਰਿਕ ਸੱਜਣ, ਮਾਤਾਵਾਂ, ਭੈਣਾਂ ਅਤੇ ਪਿਆਰੇ ਸਵੈਮਸੇਵਕ ਭਾਈਓ, ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਆਪਣਾ ਸਮਾਪਤੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸੰਪੰਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੰਘ ਦੇ ਸਵੈਮਸੇਵਕਾਂ ਲਈ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਮਾਰੋਹ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵਰਗ ਹੈ। 100ਵਾਂ ਸਾਲ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਵਿਜੇਦਸ਼ਮੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨਿਮਿੱਤ ਜੋ ਕੁਝ ਯੋਜਨਾ ਸਾਡੀ ਹੈ ਉਹ ਸਾਲ ਭਰ ਚੱਲੇਗੀ।

ਪਰੰਤੂ ਇੱਕ ਤਤਕਾਲੀ ਮਾਹੌਲ ਜੋ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਪਹਿਲਗਾਮ ਵਿੱਚ ਜੋ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ, ਭਿਆਨਕ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਸੁਭਾਵਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਭ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਦੁੱਖ ਸੀ। ਗੁੱਸਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ‘ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਇਸਦੀ ਬਹੁਤ ਇੱਛਾ ਸੀ। ਤਾਂ ਕੁਝ ਕਾਰਵਾਈ ਹੋਈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸੈਨਾ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਫਿਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਚਮਕ ਉੱਠੀ। ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜੋ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸੰਧਾਨ ਸਾਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਰਗਰ ਹੋਣਾ ਸਾਬਤ ਹੋ ਗਿਆ।

ਸਾਡੇ ਪੂਰੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਰਗ ਵਿੱਚ, ਸਭ ਦਲਾਂ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕਾਂ ਵਿੱਚ, ਚਿਰ ਉਡੀਕੀ ਹੋਈ ਇੱਕ ਸਮਝ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਮਤਭੇਦ ਭੁੱਲ ਕੇ ਇਸਨੂੰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਸਮਾਜ ਨੇ ਆਪਣੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਜੇਕਰ ਸਥਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਸੰਗ ਪੁਰਾਣਾ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਫਿੱਕਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਅਤੇ ਚੱਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੇ ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਮਤਭੇਦ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹਾਂ, ਆਪਸੀ ਵਿਰੋਧ ਭੁੱਲ ਗਏ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ, ਵਿਰੋਧੀ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਹ ਜੋ ਚਿੱਤਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਹ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਉੱਤਮ ਪ੍ਰਜਾਤੰਤਰ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੈ। ਇਹ ਅੱਗੇ ਵੀ ਚੱਲਦਾ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਜਿਹੀ ਸਦਭਾਵਨਾ ਅਸੀਂ ਸਭ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕੋਈ ਦੱਸ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਪਰੰਤੂ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਜਿਹਾ ਤਾਂ ਸਭ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਮੱਸਿਆ ਤਾਂ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਟੇਢਾਪਨ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਹੈ, ਦੋ-ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਭੂਤ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਾਇਮ ਹੈ।

ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਵਕ ਰਹਿ ਸਕੀਏ ਇਸ ਲਈ ਵੱਖ ਹੋਏ ਅਤੇ ਵੱਖ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਦੋਗਲਾਪਣ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਜਾਂਦਾ ਨਹੀਂ, ਤਦ ਤੱਕ ਦੇਸ਼ ‘ਤੇ ਇਹ ਖਤਰੇ ਬਣੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਯੁੱਧ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵੀ ਬਦਲੇ। ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ ਲੜ ਕੇ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤ ਸਕਦੇ, ਤਾਂ 1000 ਕਟਸ ਦੀ ਪਾਲਿਸੀ, ਅੱਤਵਾਦ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦੇ ਕੇ ਉਸਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਲੜਨਾ, ਸਾਈਬਰ ਵਾਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਛੱਦਮ ਯੁੱਧ ਪ੍ਰੌਕਸੀ ਵਾਰ, ਇਹ ਲਗਾਤਾਰ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਾਰ-ਬਾਰ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ, ਬਾਰ-ਬਾਰ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨਾ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਇਹ ਗੱਲ ਜਾਂਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਬਦਲ ਗਏ। ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਕੇ ਲੜਨਾ, ਜੋ ਜਿੱਤੇਗਾ ਉਹ ਸਿਕੰਦਰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਹੀ ਬਟਨ ਦਬਾ ਕੇ ਇੱਧਰ ਡ੍ਰੋਨਜ਼ ਛੱਡੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਯੁੱਧ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਸਥਿਤੀ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਹੈ।

ਇਸ ਨਿਮਿੱਤ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਕੀ-ਕੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕੀ-ਕੀ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਸੱਚਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਕੌਣ ਖੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ? ਕੌਣ ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਵਾਰਥ ਵੇਖ ਕੇ ਅਤੇ ਉਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਚੱਲਦੇ ਹਨ? ਅਤੇ ਕੌਣ ਸਹੀ-ਸਹੀ ਸਾਡੇ ਵਿਰੋਧੀ ਹੀ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਵਾਰਥਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹਨ, ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਸਾਰੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਵੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।

ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਹੋਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਸੱਚ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਹਾਂ, ਸਾਡੀ ਤਰਫੋਂ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਕੋਈ ਵੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਟਤਾ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਚਲਦੇ ਬਿਨਾਂ ਕਾਰਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਵਾਰਦਾਤਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਹਨ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਮਰੱਥ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਚੇਤ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਨਵੀਂ-ਨਵੀਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਤਕਨੀਕ, ਉਸਦਾ ਅਨੁਸੰਧਾਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸੈਨਾ ਮੁਖੀ ਨੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਾਰੇ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਅਸੀਂ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਸਾਨੂੰ ਕਿੱਥੇ-ਕਿੱਥੇ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਵਧਣਾ ਹੈ, ਕੀ-ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਭ ਚੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸੈਨਾ, ਸ਼ਾਸਨ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਇਹ ਸਭ ਲੋਕ ਇਹ ਕਰਨ, ਪਰੰਤੂ ਕੇਵਲ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਅਸਲੀ ਬਲ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਮਹੀਨਾ ਭਰ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਹਿਟਲਰ ਨੇ ਲੰਡਨ ‘ਤੇ ਬੰਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਝੁੱਕ ਜਾਵੇ। ਦੇਸ਼ ਦਾ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਕਿ ਸ਼ਰਨ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕੀ? ਸੈਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ? ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਲ ਸੈਨਾ ਬਚੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿਟਲਰ ਦਾ ਦੋਸਤ ਮੁਸੋਲਿਨੀ ਤਿਆਰ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਵਿਚੋਲਗੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ, ਚਰਚਿਲ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਕਿ ਕੀ ਕਰੇ?

ਉਸਨੇ ਰਾਜਾ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦਾ ਮਨ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਮੇਰਾ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਸੰਧੀ ਕਰ ਲਈਏ ਅਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਬਚੀਏ, ਸਾਰਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰੋਕਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਸਾਡੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤਾਂ ਰਾਜਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਚੁਣ ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕਿਸਨੇ ਚੁਣ ਕੇ ਦਿੱਤਾ? ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਜਨਤਾ ਨੇ। ਤਾਂ ਪ੍ਰਸੰਗ ਅਜਿਹਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਚਰਚਿਲ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਮੈਟਰੋ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਹੁਣ ਯੁੱਧ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਕਿੰਨਾ ਨੁਕਸਾਨ ਉਠਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਵੇਂ ਸੰਵਾਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਕੀ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਜਾਣਦੇ ਨਹੀਂ, ਆਮ ਲੋਕ ਇਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਪਰੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਹੈ। ਤਾਂ ਉਹ ਚਰਚਿਲ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ਰਣ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ, ਅਸੀਂ ਲੜਾਂਗੇ, ਗਲੀ-ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਲੜਾਂਗੇ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਭਾਂਡਿਆਂ ਨਾਲ ਲੜਾਂਗੇ ਅੱਜ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਲੜਨਾ ਪੈਂਦਾ ਤਾਂ ਕੀ ਹੁੰਦਾ? ਉਸਦੀ ਕਲਪਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨੀਤੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਚਰਚਿਲ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਫਿਰ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਸੰਧੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਲੜਾਂਗੇ, ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਲੜਾਂਗੇ, ਸਰਵੱਤਰ ਲੜਾਂਗੇ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਸਾਨੂੰ ਜਿੱਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ, ਸਾਡੇ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਜੋ ਬਾਕੀ ਦੇਸ਼ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਲੜਾਈ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗੀ ਪਰੰਤੂ ਪੂਰੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਅਸੀਂ ਰਹਾਂਗੇ ਨਹੀਂ, ਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਇਹ ਬਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਥੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ? ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚਰਚਿਲ ਦਾ ਅਭਿਨੰਦਨ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਅਭਿਨੰਦਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ “ਚਰਚਿਲ ਇਜ਼ ਲਾਇਨ ਆਫ਼ ਦ ਇੰਗਲੈਂਡ”। ਤਾਂ ਚਰਚਿਲ ਨੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਲਾਇਨ ਨਹੀਂ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਸਿੰਘ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। “ਯੂ ਆਰ ਦਿ ਲਾਇਨਜ਼? ਆਈ ਓਨਲੀ ਰੋਰ ਫਾਰ ਯੂ”। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਤਰਫੋਂ ਗਰਜਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ।

ਦੇਸ਼ ਦਾ ਅਸਲੀ ਬਲ ਉਸਦੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਬਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਲਈ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ। ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵੀ ਹਨ। ਕਦੇ-ਕਦੇ ਇੱਕ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦੂਜੇ ਦੇ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਲਈ ਲਾਭ ਦੀ ਗੱਲ ਦੂਜੇ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਜੰਜਾਲ ਵਿੱਚੋਂ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨਾ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਚੱਲਣਾ ਇਹ ਬਹੁਤ ਕਸਰਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਚਲਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸੁਭਾਵਿਕ ਵੀ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਿੱਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਸਭ ਸਾਡੇ ਲਈ ਜਾਇਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਰਗ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਨਾ ਹੋਵੇ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ। ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦਾ ਹੀ ਵਿਹਾਰ ਰੱਖਣਾ ਪਵੇਗਾ।

ਇੱਕ ਜ਼ਮਾਨਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪਰਤੰਤਰ ਸੀ, ਸ਼ਾਸਕ ਸਾਨੂੰ ਲੜਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਉਪੱਦਰਵੀਆਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਜੋ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਲੋਕ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੜਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਪਰੰਤੂ ਹੁਣ ਸਾਡਾ ਸ਼ਾਸਨ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਾਸਨ ਹੈ। ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਆਪਸੀ ਵਿਹਾਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਹਿੰਸਾ ਕਰਨਾ, ਬਿਨਾਂ ਕਾਰਨ ਗਾਲੀ-ਗਲੋਚ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨਾ, ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਕੁਝ ਵੀ ਬੋਲਣਾ, ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਣੀਆਂ ਪੈਣਗੀਆਂ। ਠੰਢੇ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਕਰਕੇ ਉਕਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਹਨ। ਵਿਕਟਿਮਹੁਡ (ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ) ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਹਨ, ਭੜਕਾਊ ਭਾਸ਼ਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦੇ ਚੁੰਗਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਫਸਣਾ। ਆਪਣੇ ਸਵਾਰਥ ਲਈ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਫੁੱਟ-ਝਗੜੇ ਚਾਹੁਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਲੋਕ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਫੁੱਟ-ਝਗੜਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਰਹਾਂਗੇ, ਅਜਿਹੇ ਓਵਰਕਾਨਫੀਡੈਂਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਵਾਰਥ ਲਈ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅਸੰਯਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ।

ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸਦਭਾਵਨਾ, ਸਦਾਚਾਰ, ਸਦਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖਾਣ-ਪੀਣ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ਼ ਵਾਲੇ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਤ ਸੰਬੰਧ ਅੱਜ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਕਾਰਨ ਅਜਿਹੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਸਾਡੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤਾਂ ਏਕਤਾ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਰਬੀਂਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਦਾ ਪਰੀਚਿਆ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਸਮਨਵੈ ਕਰਨਾ ਸਿਖਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਰਮ ਹੈ। ਉਸ ਏਕਤਾ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਸਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਪਰਖ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਮੇਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਾਂਗਾ। ਉਸ ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਤੀ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਗੌਰਵ ਵੀ ਹੈ, ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਪੂਜਾ ਹੈ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਪਿਆਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ, ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨੀ ਹੈ, ਸਭ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਸਾਡੀ ਸਭ ਦੀ ਏਕਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਤੇ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਹਾਂ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਾਤੇ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਹਾਂ। ਇੱਕ ਹੀ ਸਨਾਤਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਅਸੀਂ ਸਭ ਦੇ ਆਚਰਣ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਉੱਪਰ ਦੀ ਜੋ ਗੱਲ ਹੈ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ – ਕੱਪੜੇ, ਨਾਚ-ਗਾਣਾ, ਭਾਸ਼ਾ-ਭੂਸ਼ਾ, ਭਜਨ-ਭਵਨ, ਭ੍ਰਮਣ-ਭੋਜਨ ਉਹ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਜੋ ਮੂਲ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ, ਉਹ ਅਸੀਂ ਸਭ ਦੀ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਅਤੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਕੋਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੂਰਵਜ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਹ ਭਰਮ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ। ਅਸੀਂ ਸਭ ਇੱਕ ਹਾਂ। ਸਾਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਭੁੱਲ ਗਏ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਹਾਂ। ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਇੱਕ ਹੈ। ਮਾਨਵ ਇੱਕ ਹੈ। ਉਸ ਏਕਤਾ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਕਰਾਉਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਡੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਅਸਤਿਤਵ ਦਾ, ਸਾਡੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਨਵ-ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ, 15 ਅਗਸਤ 1947 ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਏ, ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਕੀ ਹੈ? ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਇਹ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੋਣਾ ਹੈ।

ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਦੇ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਸਭ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਏਕਤਾ ‘ਤੇ ਲਿਆਉਣਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਰਸਤਾ ਦੁਬਾਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨਾ, ਇਸਦਾ ਉਦਾਹਰਣ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਜੋ ਗੱਲਾਂ ਸਾਡੇ ਮਹਿਮਾਨ ਦੁਆਰਾ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਸਭ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਹੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਕਰ ਹੀ ਰਹੇ ਹਾਂ ਸੰਘ ਦੇ ਲੋਕ। ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਿਉਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਦੋਵੇਂ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੱਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਕੀ? ਚੱਲ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪਰੰਤੂ ਏਕਤਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਮਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਸਾਰੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਸਾਡਾ ਹੀ ਸਮਾਜ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਾ ਹਨ। ਇਹ ਸਭ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਾਤੇ ਅਸੀਂ ਸਭ ਇੱਕ ਹਾਂ। ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਾਡੀ ਇਹ ਮਦਦ ਕਰੋ, ਸੰਘ ਦਾ ਕੰਮ ਹੀ ਹੈ ਇਹ। ਸੰਪੂਰਨ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸੰਘ ਸਭ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀ ਸਾਡੀ ਤਾਕਤ ਹੈ, ਓਨਾ ਅਸੀਂ ਕਰਾਂਗੇ। ਸਾਡਾ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਸਨ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਸ਼ਾਸਨ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇਗਾ, ਪਰੰਤੂ ਸ਼ਾਸਨ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਤਾ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਰਹੇ ਹੋ? ਇਸ ਲਈ ਉੱਥੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਕਾਰਕ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਵਾਰ ਸੋਚੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰੰਤੂ ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਸ਼ਾਸਨ ਵਗੈਰਾ ਕੀ ਹੈ, ਸਮਾਜ ਦੀ ਤਾਕਤ ਹੈ। ਤਾਂ ਸ਼ਾਸਨ-ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਸੁਣਵਾਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਕੀ ਵਿਗੜਿਆ?

ਪੇਸਾ (PESA) ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਤੁਸੀਂ ਕੀਤੀ, ਉਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਿਵੇਂ ਕਰੀਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਭੇਦ ਪੈਦਾ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਕੁਝ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਾ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਪੇਸਾ ਕਾਨੂੰਨ ਇਸ ਲਈ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰਾ ਠੀਕ ਹੋਵੇ, ਇਸਦਾ ਉਦਾਹਰਣ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਸਵੈਮਸੇਵਕਾਂ ਨੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਨਾਸਿਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਲਾਗੂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁੰਦਰ ਉਦਾਹਰਣ ਉੱਥੇ ਹੈ। ਮੈਂ ਕੱਲ੍ਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਚਿੱਤਰਾੰਜਲੀ ਪਵਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸਿਆ। ਬੈਤੂਲ ਅਤੇ ਆਸਪਾਸ ਦੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਸਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਹਾਂ ਹੀ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਕਰਤੱਵ ਬੋਧ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਜਿੱਥੇ-ਜਿੱਥੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਾਂ ਉੱਥੇ ਇਹ ਸਭ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਪਹੁੰਚ ਸਾਡੀ ਵਧਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਬਸ ਇੰਨੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਜੋ ਵੀ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕਹੀਆਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਜੋ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਾਂਗੇ। ਮਤਾਂਤਰਣ (ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ) ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਮਤਾਂਤਰਣ ਕਿਉਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ? ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ ਸਾਡੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਰੁਚੀ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਰਗਾਂ ਦਾ ਵੈਚਿਤ੍ਰੈਅ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਵੈਚਿਤ੍ਰੈਅ ਹੁੰਦਾ ਹੈ – ਰੁਚੀਨਾਂ ਵੈਚਿਤ੍ਰਿਆਦ ਰੁਜਿਕੁਟਿਲ ਨਾਨਾਪਥ ਜੁਸ਼ਾਮ ਨ੍ਰੀਨਾਮ ਏਕੋ ਗੰਮਯਹ… ਇਹ ਜੋ ਤਰੀਕੇ ਹਨ ਪੂਜਾ ਦੇ, ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੇ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ, ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਨ, ਰੁਚੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਨੁਸਾਰ, ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਅਨੁਸਾਰ, ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਸੁਭਾਵਿਕ ਗੱਲ ਹੈ। ਸਭ ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੇਕਰ ਠੀਕ ਜਾਣ ਤਾਂ। ਵਿਚਕਾਰ ਸਵਾਰਥ ਨਾ ਆਵੇ, ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਕਾਰ ਨਾ ਆਵੇ, ਇਸਨੂੰ ਭੁਨਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਉੱਲੂ ਸਿੱਧਾ ਕਰਨ ਦੀ ਬੁੱਧੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਭ ਇੱਕ ਹੀ ਤਰਫ਼ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮਤਾਂਤਰਣ (ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ) ਕਿਉਂ ਕਰਨਾ? ਗੁਲਾਬਰਾਓ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਸੱਚ ਹਨ ਤਾਂ ਈਸਾਈ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬਣਨਾ। ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਸੱਚ ਹਨ ਤਾਂ ਈਸਾਈ ਕਿਉਂ ਬਣਨਾ? ਆਪਣੇ ਮਨ ਤੋਂ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਪੂਜਾ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਪਰੰਤੂ ਲੋਭ, ਲਾਲਚ, ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਜਾਂ ਕਹਿ ਕੇ ਕਰਨਾ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਰਸਤਾ ਗਲਤ ਹੈ, ਤੁਹਾਡੇ ਪੂਰਵਜ ਗਲਤ ਸਨ, ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਗਾਲ੍ਹ ਹੋ ਗਈ। ਕਨਵਰਜ਼ਨ ਇਜ਼ ਏ ਵਾਇਲੈਂਸ (ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਇੱਕ ਹਿੰਸਾ ਹੈ), ਅਸੀਂ ਉਸਦਾ ਕਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪੰਥ ਜਾਂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵੈਰ ਨਹੀਂ। ਈਸਾ ਮਸੀਹ, ਪੈਗੰਬਰ ਸਾਹਿਬ, ਸਭ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ। ਅਸੀਂ ਵੀ ਉਸ ਸ਼ਰਧਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਾਂ। ਪਰੰਤੂ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਭ ਚੱਲਣਗੇ। ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਜੋ ਗਏ, ਲੋਭ, ਲਾਲਚ, ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਨਾਲ, ਉਹ ਜੇਕਰ ਵਾਪਸ ਆਉਣਾ ਚਾਹ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਟ ਇਜ਼ ਕਰੈਕਸ਼ਨ (ਇਹ ਇੱਕ ਸੁਧਾਰ ਹੈ)। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਹਾਂ। ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜ ਕੋਈ ਵੱਖਰਾ ਸਮਾਜ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਜੋ ਜਨਮੀ ਉਹ ਜੰਗਲਾਂ ਅਤੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜਨਮੀ।

ਇਸ ਲਈ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜ ਸਾਡਾ ਮੂਲ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਤੱਤ-ਤ੍ਰਾਇਨ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਨਾਸਦੀਯ ਸੂਕਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੱਤਰਤਾ, ਸਭ ਜਗ੍ਹਾ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੇਖਣਾ, ਰੁੱਖਾਂ-ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ-ਪੁੱਛਣਾ, ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨਾ, ਇਹ ਭਾਰਤ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿੱਥੇ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ, ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਹਿੰਦੂ ਬਣੇ ਹਾਂ, ਕਿੱਥੋਂ ਬਣੇ ਹਾਂ? ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਅਭਿੰਨ ਅੰਗ ਮੰਨ ਕੇ ਸਾਡੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਲਗਾ ਕੇ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਲ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਕੰਮ ਕਰਾਂਗੇ ਅਤੇ ਠੇਕਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਲੈਂਦੇ ਨਹੀਂ, ਅਸੀਂ ਕੰਮ ਕਰਾਂਗੇ ਯਾਨੀ ਅਸੀਂ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਭ ਮਿਲ ਕੇ ਕਰਨਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਕੰਮ ਹੋਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਇਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ – ਆਪਣੀ ਕਿਸਮਤ ਆਪਣੇ ਆਪ ਬਣਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਨੇਤਾ, ਨਾਅਰਾ, ਨੀਤੀ, ਪਾਰਟੀ, ਅਵਤਾਰ, ਸਰਕਾਰ, ਵਿਚਾਰ, ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਇਹ ਸਹਾਇਕ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਦਸ ਕਦਮ ਸਾਨੂੰ ਅੱਗੇ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪੰਜ ਕਦਮ ਇਹ ਪਿੱਛੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਅੱਜ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਮੈਂ, ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ, ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਚਰਣ ਤੋਂ, ਆਪਣੇ ਉਦਾਹਰਣ ਤੋਂ, ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ, ਤਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜ ਖੁਦ ਆਪਣਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰੇ ਤਾਂ ਫਿਰ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਧੀਰਜ ਰੱਖਣਾ ਪਵੇਗਾ, ਆਪਣਾ ਸੁਤੰਤਰ ਦੇਸ਼ ਹੈ, ਇਹ ਆਪਣਾ ਸਮਾਜ ਹੈ, ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਪਰਤੰਤਰਤਾ ਵਿੱਚ ਰਹੇ, ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਲੜਨ ਦੀ ਆਦਤ ਹੋ ਗਈ, ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਦੋਂ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ ਪਰੰਤੂ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਲੋਕ ਹਨ, ਕਦੇ-ਕਦੇ ਆਪਣਾਪਨ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਵੀ ਧੀਰਜਪੂਰਵਕ ਉਡੀਕ ਕਰਕੇ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਠੀਕ ਰੱਖ ਕੇ ਜੇਕਰ ਇਹ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਵੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਹੁਣੇ ਕਿਹਾ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ‘ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋਗਾ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਜਾਗ ਰਹਾ ਹੈ ਜਨ ਗਣ ਮਨ’ ਇਸ ਜਨ ਗਣ ਮਨ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਾਹੌਲ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਵਿਆਪੀ ਕਾਰਜਕਰਤਾ ਸਮੂਹ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ, ਇਹ ਸੰਘ ਦਾ ਕਾਰਜ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਪੱਧਤੀ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਆਪਣੇ ਬਲਬੂਤੇ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਦਦ ਲਈ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਜੋ ਆ ਜਾਵੇ ਉਸਦਾ ਸਵਾਗਤ ਹੈ। ਸਭ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਗਤੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੌਲੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਵਧਾਵਾਂਗੇ, ਪਰੰਤੂ ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਗਤੀ ਕਾਰ ਦੀ ਗਤੀ ਜਿੰਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ, ਅਤੇ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਕਰਨਾ ਹੈ ਉਸਦੇ ਲਈ ਸਾਈਕਲ ਹੀ ਚਲਾਉਣੀ ਪਵੇਗੀ, ਪਰੰਤੂ ਮੈਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੂਰਵਕ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਭ ਮਿਲ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮਤ ਸੰਵਾਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਜਾਈਏ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਨਿਕਲੇਗਾ, ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਕਲੇਗਾ। ਧੀਰਜਪੂਰਵਕ ਲਗਾਤਾਰ, ਉਡੀਕ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ, ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਸਭ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਸਭ ਦੇ ਨਾਲ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਾਥ ਦੇਵਾਂਗੇ, ਕਿਉਂਕੋਂ ਸੰਘ ਇਸੇ ਲਈ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਕਾਰਜਕਰਤਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਖਲਾਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 98 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਨਾਗਪੁਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਰਗ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, 1927 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ, ਸਰੂਪ ਵੀ ਬਦਲਦਾ ਗਿਆ ਪਰੰਤੂ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਕਾਰਜਕਰਤਾ ਵਰਗ ਲਈ ਖੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਰ ਲੈਣ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਬਦਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਨੁਭਵ ਤੁਸੀਂ ਲਿਆ ਹੈ। 1925 ਵਿੱਚ ਸੰਘ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮਨ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਜ 100 ਸਾਲ ਪੂਰੇ ਹੁੰਦੇ-ਹੁੰਦੇ ਸੰਘ ਦਾ ਮਨ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈ।

ਡਾ. ਮੋਹਨ ਭਾਗਵਤ ਆਪਣੇ ਸੰਬੋਧਨ ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੰਗਾਮਾ ਕਰਕੇ ਕੁਝ ਕਰਨਾ, ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਵਰਕਰ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਸੰਘ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਮੂਸਲਾਧਾਰ ਮੀਂਹ ਵਰਗਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੋ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਸਭ ਕੁਝ ਤਿੱਤਰ-ਬਿੱਤਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਪਾਣੀ ਵਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨਮੀ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਸਲਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਫਾਇਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਬੂੰਦ-ਬੂੰਦ ਵਰਖਾ ਵਰਗਾ ਹੈ, ਜੋ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਦੱਬੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਦੀ ਹੈ, ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਉਗਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਫਸਲ ਖੜ੍ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਇਹੀ ਸੰਘ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਈ ਵਾਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਵੀ ਗੱਲਾਂ ਕਹੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਵੱਖਰੀ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ। ਸਾਡੀ ਕਾਰਜਕਾਰਨੀ ਉਸ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਹੈ। ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ, ਸੰਘ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਰਜਕਾਰਨੀਆਂ ਸਰਗਰਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਜਕਾਰਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ, ਸਿਰਫ ਨਾਮ ਦੀਆਂ ਨਹੀਂ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਣਾ-ਜੁਲਣਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਗੱਲਾਂ ਅੱਗੇ ਵਧਣਗੀਆਂ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਡਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਸਭ ਨਾਲ ਹਾਂ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਸਭ ਕਰਾਂਗੇ। ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉਤਾਰਨ ਵਾਲੇ, ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ, ਮਨ ਵਿੱਚ ਬਿਲਕੁਲ ਭੇਦ ਨਾ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਸਭ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰਜਕਰਤਾਵਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹੀ ਕਾਰਜਕਰਤਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸੰਘ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਨਮੂਨਾ ਤੁਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ।

ਮੇਰੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਾਰਜ ਕੇਵਲ ਸੰਘ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮਤ ਬਣਾਉਣੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸਭ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਸੰਵਾਰਨ ਲਈ ਹੀ ਇਹ ਸਭ ਕਾਰਜ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਸਿਰਫ ਦੇਖਣ ਜਾਂ ਜਿਗਿਆਸਾ ਨਾਲ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਚੱਲੇਗਾ, ਸਿੱਧੀ ਸਰਗਰਮੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅਪੀਲ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਸੰਘ ਦੇ ਸਵੈਮਸੇਵਕ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਵੈਮਸੇਵਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਜੋ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਓ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ, ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।