ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਸਿਰਫ਼ ਜ਼ਮੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਹ ਇੱਕ ਜਾਦੂ ਸੀ – ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਹੀ ਹਵਾ ‘ਚ ਤਾਜ਼ਗੀ ਭਰ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਅਜਿਹੀ ਤਾਜ਼ਗੀ ਜਿਵੇਂ ਹਰ ਕਣ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਲੁਕੀ ਹੋਈ ਹੋਵੇ। ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹਾਸੇ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹਰ ਦਿਲ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਚਹਿਲ-ਪਹਿਲ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਲੱਸੀ ਦੇ ਘੜੇ ਦੀ ਠੰਢੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮਿੱਠੀਆਂ-ਮਿੱਠੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਮਿਠਾਸ ਹੁੰਦੀ ਸੀ – ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਹਰ ਦਿਲ ਨੂੰ ਜੋੜਦੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਹਰ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾ ਕਰਦੀ ਸੀ।

ਪਰ….ਅੱਜ ਉਹੀ ਮਿੱਟੀ ਆਪਣੀ ਮਿੱਠੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਗੁਆ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਕਦੇ ਹੱਲ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਅੱਜ ਉੱਥੇ ਖਾਲੀ ਖੇਤ ਅਤੇ ਸੁੰਨਸਾਨ ਗਲੀਆਂ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਕਦੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਚੌਪਾਲ ਵਿੱਚ ਹਾਸਾ ਗੂੰਜਦਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਉੱਥੇ ਸੰਨਾਟਾ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਹਾਸਾ ਹੁਣ ਸਿਰਫ਼ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਜਾਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੋਆਬਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ – ਜਲੰਧਰ, ਕਪੂਰਥਲਾ, ਨਵਾਂਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਕੀਕਤ ਹੈ।

ਹਾਲਾਤ ਇਹ ਹਨ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਘਰ ਜਰੂਰ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਜਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਇਸ ਲਈ ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਚਮਕ-ਦਮਕ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚ ਗਏ ਹਨ; ਡਾਲਰ ਅਤੇ ਪੌਂਡ ਦੀ ਦੌੜ ਨੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਰੂਹ ਚੋਰੀ ਕਰ ਲਈ ਹੈ। ਹਰ ਤੀਜਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਉੱਥੇ ਵਸਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਅਜੇ ਵੀ ਬਚੇ ਹਨ ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮਾਪੇ ਹਨ ਜਾਂ ਉਹ ਜੋ ਆਪਣੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਪਿੰਡ ਅੱਜ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹਨ, ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਇਮਾਰਤਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ।

ਇਸੇ ਸਭ ਦੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਅੱਜ ਦੇ ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ, ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਬਦਲਦੀ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਛੁਪੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਦਰਦ, ਉਮੀਦਾਂ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਾਂਗੇ – ਜੋ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਆਪਣੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਆ ਰਹੇ ਹਨ।

ਪਲਾਇਨ : ਹੁਣ ਸੁਪਨਾ ਨਹੀਂ ਇੱਕ ਪਰੰਪਰਾ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ-

ਵਿਦੇਸ਼ ਜਾਣਾ ਕਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸੁਪਨਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ – ਇਸ ਸੁਪਨੇ ਤਹਿਤ ਉਹ ਕੁਝ ਸਾਲ ਵਿਦੇਸ਼ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉੱਥੋਂ ਕਮਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਤੇ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਇੱਕ ਪੱਕਾ ਘਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਿਹਤਰ ਭਵਿੱਖ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਸੁਪਨਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਪਰੰਪਰਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਦੋਆਬਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ – ਜਲੰਧਰ, ਕਪੂਰਥਲਾ, ਨਵਾਂਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ – ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸ ਹੁਣ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।

ਹਰ ਸਾਲ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ 6-7 ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵੇਚ ਕੇ ਕੈਨੇਡਾ, ਅਮਰੀਕਾ, ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਜਾਂ ਇਟਲੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ – ਅਤੇ ਉਹ ਉੱਥੇ ਸਿਰਫ਼ ਯਾਤਰਾ ਜਾਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉੱਥੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਵਸਣ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਜਾਂ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਛੁੱਟੀਆਂ ਮਨਾਉਣ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ਜਾਂ ਜਾਇਦਾਦ ਵੇਚਣ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਹੁਣ ‘ਵਾਪਸੀ’ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ‘ਆਖਰੀ ਵਿਦਾਈ’ ਵਰਗੀ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਗਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਰੀਪੋਰਟ ਮੁਤਾਬਕ ਜਲੰਧਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪਿੰਡ ਸਰਾਏ ਖਾਸ ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਗੁਆਉਂਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਕੁਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਗਭਗ 80% ਲੋਕ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਏ ਹਨ। “ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਘਰ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਖੋਲ੍ਹੇ। ਇਹਨਾਂ ਘਰਾਂ ‘ਚ ਸਿਰਫ਼ ਧੂੜ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹਨ ਜੋ ਕੰਧਾਂ ਤੋਂ ਯਾਦਾਂ ਵਾਂਗ ਝਾਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਘਰਾਂ ਵੀ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਸਿਰਫ਼ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹਨ – ਜੋ ਨਾ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਕੋਲ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਇਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਸਕਦੇ ਹਨ।”

ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਗਲੀਆਂ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਭੱਜਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਗੂੰਜਦੀਆਂ ਸਨ, ਹੁਣ ਸੰਨਾਟਾ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਅਤੇ ਪਰਵਾਸ ਜੋ ਕਦੇ ਇੱਕ ਮਜਬੂਰੀ ਸੀ, ਹੁਣ ਇੱਕ ਪਛਾਣ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।

ਉਹ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਜੋ ਕਦੇ ਵਿਰਾਸਤ ਸਨ, ਹੁਣ ਬੋਝ ਬਣਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ-

ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਕਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਖੇਤ ਨਹੀਂ ਸਨ – ਉਹ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਸਨ, ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਸਨ। ਪਰ ਹੁਣ ਉਹੀ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਲੋਕ ਪਹਿਲਾਂ ਲੜਦੇ ਸਨ, ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰਜੀਹ ਨਹੀਂ ਰਹੀਆਂ। ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਣ ਵਾਲੀ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਬੰਧ ਹੈ। ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਰਿਹਾ ਕਿ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਠੇਕੇ ‘ਤੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵੇਚ ਹੀ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਕੁਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਦਰਜਨਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਇਹੀ ਗੱਲ ਦੱਸਦੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ , “ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਾਫ਼-ਸਾਫ਼ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਉਣਗੇ। ਇਸੇ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣੀ 10 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਠੇਕੇ ‘ਤੇ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਸਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹਾਂ।” ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਤਜਰਬਾ ਅੱਜ ਹਰ ਤੀਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਸਾਨ ਬਾਰੇ ਸੱਚ ਹੈ।

ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦਦੇ ਸਨ, ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਇਸਨੂੰ ਵੇਚਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ।

ਪਹਿਲਾਂ: ਘਰ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਖੇਤੀ ਲਈ ਆਧੁਨਿਕ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਮੰਗਵਾਈ ਗਈ ਸੀ।

ਹੁਣ: ਹੁਣ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚ ਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ‘ਚ ਘਰ ਖਰੀਦਣਾ ਇੱਕ ਸਮਝਦਾਰੀ ਵਾਲਾ ਵਿਕਲਪ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਖੇਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਵੀ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ

ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨ ਜਾਂ ਤਾਂ ਵੱਡੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਦੇ ਰਹਿਮੋ-ਕਰਮ ‘ਤੇ ਹਨ,
ਜਾਂ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਕਾਮੇ ਖੇਤੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ,
ਇਸ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਰਥਿਕ ਅਸੰਤੁਲਨ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਸਗੋਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਗਿਆਨ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਹੁਣ ਖੇਤੀ, ਜੋ ਕਦੇ ਮਾਣ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ “ਬੈਕਅੱਪ ਪਲਾਨ” ਬਣ ਗਈ ਹੈ – ਅਤੇ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਦੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਐਕਸਲ ਸ਼ੀਟਾਂ ਵਿੱਚ ਐਂਟਰੀਆਂ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ।

ਖਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨਾਂ – ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ ‘ਤੇ

ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ, 2023 ਤੱਕ 17% ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਾਹੀਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਠੇਕੇ ‘ਤੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।
70% ਤੋਂ ਵੱਧ ਐਨਆਰਆਈ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ।
ਹਰ ਸਾਲ 6-7 ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦ ਵੇਚਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹਿਜਰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ
ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਖਾਤਮਾ: ਜਿੱਥੇ ਵਿਰਾਸਤ ਸੀ, ਹੁਣ ਸਿਰਫ਼ ਯਾਦਾਂ ਹਨ

ਪੰਜਾਬ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਖੇਤਾਂ, ਕੋਠੀਆਂ ਜਾਂ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ – ਇਸਦੀ ਅਸਲ ਤਾਕਤ ਇਸਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸੀ:

ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ ਜਸ਼ਨ,
ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਦੀਆਂ ਗੂੰਜਾਂ,
ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਮਿਠਾਸ,
ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਜੋ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੋਂ ਚਲੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਸਭ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਪਤਾ-

ਕੈਨੇਡਾ, ਅਮਰੀਕਾ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਜਾਂ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਬੱਚੇ,
ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ-ਦਾਦੀ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ।
ਨਾ ਤਾਂ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ, ਤਿਉਹਾਰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਛੁੱਟੀ ਹੈ, ਪਰੰਪਰਾ ਨਹੀਂ।
ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ

ਹੁਣ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾ ਤਾਂ ਢੋਲਕ ਵਜਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਗਿੱਧਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਵਿਸਾਖੀ, ਲੋਹੜੀ ਜਾਂ ਤੀਜ ਹੁਣ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੀਆਂ ਫੋਟੋਆਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ।
ਰਵਾਇਤੀ ਖੇਡਾਂ (ਕਬੱਡੀ, ਰੱਸਾਕਸ਼ੀ, ਪਿੱਥੂ) ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ।
ਰਸਮਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਧੁਨਿਕ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ

ਐਨਆਰਆਈ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਅਗਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨਾਲ ਵੱਡੀਆਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ:
ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹੁਣ “ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ” ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ “ਬੋਝ” ਜਾਪਦੇ ਹਨ।
ਵਿਆਹ ਹੁਣ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਹੈ।
ਡਿਜੀਟਲ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ ਹੈ।
ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ

“ਉਹ ਪਿੰਡ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੇ ਸਬਕ ਸਿਖਾਏ – ਉਹੀ ਪਿੰਡ ਅੱਜ ਅਣਗਹਿਲੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹਨ। ਸਵਾਲ ਉੱਠਦਾ ਹੈ: ਕੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ਸੁੱਤੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ?”

1. ਨੀਤੀ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ:

ਇਹ ਰੁਝਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਕੋਈ ਠੋਸ ਨੀਤੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ਜੋ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਸਕੇ।

ਖੇਤੀਬਾੜੀ-ਅਧਾਰਤ ਰੁਜ਼ਗਾਰ, ਕੁਟੀਰ ਉਦਯੋਗਾਂ, ਜਾਂ ਪੇਂਡੂ ਸਟਾਰਟਅੱਪਸ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

2. ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਘਾਟ:

ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਮੌਕੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ, ਇਸ ਲਈ ਪਰਵਾਸ ਇੱਕ ਮਜਬੂਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਤਕਨੀਕੀ ਸਿੱਖਿਆ, ਹੁਨਰ ਸਿਖਲਾਈ, ਜਾਂ ਉੱਦਮਤਾ ਵਿਕਾਸ ਵਰਗੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਹਨ।

3. ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਸਥਿਤੀ:

ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾ ਤਾਂ ਢੁਕਵੇਂ ਸਕੂਲ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਚੰਗੇ ਹਸਪਤਾਲ।

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸਾਧਨ ਹਨ, ਉਹ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਜਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

4. ਹੱਲ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ?

ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ।

ਨਵੀਨਤਾ-ਅਧਾਰਤ ਯੋਜਨਾਵਾਂ: ਤਾਂ ਜੋ ਨੌਜਵਾਨ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਭਵਿੱਖ ਦੇਖ ਸਕਣ।

ਐਨਆਰਆਈ ਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਪੈਸੇ ਭੇਜਣ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾ ਬਣਾਓ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਜੋੜੋ।

ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਅਤੇ ਸਿੰਗਲ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਯੋਜਨਾਵਾਂ।

ਸਿੱਟਾ: ਕੀ ਅਸੀਂ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਛੱਡ ਦੇਵਾਂਗੇ?

“ਅੱਜ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਟਾਂ-ਪੱਥਰ ਦੇ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਸੁੰਨਸਾਨ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਰਹੇ ਹਨ।

ਉਹ ਗਲੀਆਂ ਜੋ ਕਦੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਤਾਲੇ ਹਨ – ਅਤੇ ਉਹ ਤਾਲੇ ਸਿਰਫ਼ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ‘ਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਦਿਲਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਹਨ।”

ਆਖਰੀ ਸਵਾਲ:

ਕੀ ਇਸ ਪਲਾਇਨ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ?

ਜਾਂ

ਕੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਤਸਵੀਰ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਣਗੇ?