ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਸਿੰਦੂਰ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤੀ ਏਅਰ ਡਿ (IAF) ਅਤੇ ਥਲ ਸੈਨਾ ਦੇ ਇਕੀਕ੍ਰਿਤ ਵਾਯੂ ਰੱਖਿਆ ਤੰਤਰ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਡਰੋਨ ਅਤੇ ਮਿਸਾਈਲ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਫ਼ਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਸਫਲਤਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਵਾਯੂ ਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਤਿੰਨ ਨਵੀਆਂ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ਸ਼ਾਮਿਲ
ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਕੁਸ਼ਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਰਤ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਬਹੁ-ਪੱਧਰੀ ਹਵਾਈ ਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਨਵੇਂ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ – QR-SAM (ਤੁਰੰਤ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਮਿਜ਼ਾਈਲ), VL-SRSAM (ਵਰਟੀਕਲਲੀ ਲਾਂਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਛੋਟੀ-ਦੂਰੀ ਵਾਲੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਮਿਜ਼ਾਈਲ) ਅਤੇ ਆਕਾਸ਼-NG (ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ) – ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
7-8 ਮਈ 2025 ਦੀ ਰਾਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ 15 ਫੌਜੀ ਠਿਕਾਣਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ, ਪਠਾਨਕੋਟ, ਜੰਮੂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਭੁਜ ਉੱਤੇ ਡਰੋਨ ਅਤੇ ਮਿਸਾਈਲ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ। ਇਹ ਹਮਲਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਸਿੰਦੂਰ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਧਿਕ੍ਰਿਤ ਜੱਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ (PojK) ਵਿਚ ਨੌਂ ਆਤੰਕੀ ਠਿਕਾਣਿਆਂ ‘ਤੇ ਸਟੀਕ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਸਨ।
ਭਾਰਤੀ Air Defense System , ਜਿਸ ਵਿੱਚ S-400, ਆਕਾਸ਼, ਬਰਾਕ-8 ਅਤੇ ਇਕੀਕ੍ਰਿਤ ਕਾਊਂਟਰ-ਯੂਏਐਸ ਗਰਿੱਡ (C-UAS) ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ 25 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਡਰੋਨ ਅਤੇ ਮਿਸਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਵਾਯੂ ਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਕੁਸ਼ਾ: ਲੰਮੀ ਦੂਰੀ ਦੀ ਨੀਂਹ
ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਕੁਸ਼ਾ, DRDO ਵੱਲੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਦੂਰੀ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਹਵਾਈ ਮਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਮਿਸਾਈਲ (LR-SAM) ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਰੇਂਜ 350 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੱਕ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ 2028-29 ਤੱਕ ਤਾਇਨਾਤ ਹੋਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਰੂਸ ਤੋਂ ਮਿਲੀ S-400 ਦਾ ਦੇਸੀ ਵਿਕਲਪ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੈ।
ਕੁਸ਼ਾ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼, ਕਰੂਜ਼ ਮਿਸਾਈਲ ਅਤੇ ਬੈਲਿਸਟਿਕ ਮਿਸਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਹੁ-ਪੱਧਰੀ ਏਅਰ ਡਿਫੇਂਸ ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਪਰਤ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦੇਵੇਗੀ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਦਰਮਿਆਨੀ ਅਤੇ ਨਿਮਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਮਿਲੇਗੀ।
ਕੁਸ਼ਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ QR-SAM, VL-SRSAM ਅਤੇ ਆਕਾਸ਼-NG ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ
ਕੁਸ਼ਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਗਲੀ ਤਰਜੀਹ QR-SAM, VL-SRSAM ਅਤੇ ਆਕਾਸ਼-ਐਨਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੀਵੀਂ ਪੱਧਰੀ ਹਵਾਈ ਖ਼ਤਰਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਡਰੋਨ, ਲੋਇਟਰਿੰਗ ਮੁਨੀਸ਼ਨ ਅਤੇ ਕਰੂਜ਼ ਮਿਸਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਲਈ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਹਾਲੀਆ ਟੱਕਰਾਅ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਵਜੋਂ ਉਭਰੀਆਂ ਹਨ।
ਨਵੇਂ ਏਅਰ ਡਿਫੈਂਸ ਸਿਸਟਮ
1.QR-SAM (Quick Reaction Surface-to-Air Missile)
ਰੇਂਜ: 25-30 ਕਿਲੋਮੀਟਰ
ਖਾਸੀਅਤਾਂ: QR-SAM ਇੱਕ ਤੁਰੰਤ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ, ਜੋ DRDO ਵੱਲੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਨੀਵੀਂ ਪੱਧਰੀ ਹਵਾਈ ਖ਼ਤਰਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਡਰੋਨ, ਕਰੂਜ਼ ਮਿਸਾਈਲ ਅਤੇ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਰਾਡਾਰ 360-ਡਿਗਰੀ ਕਵਰੇਜ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਟੋਮੈਟਿਕ ਕਮਾਂਡ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਸਿਸਟਮ ਨਾਲ ਲੈਸ ਹੈ।
ਹਾਲੀਆ ਵਿਕਾਸ: QR-SAM ਨੇ 2024 ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਫਲ ਟੈਸਟ ਪੂਰੇ ਕੀਤੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਡਰੋਨ ਝੁੰਡਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਦਿਖਾਈ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਟੱਕਰ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧਤਾ: ਮਈ 2025 ਦੀ ਟੱਕਰ ਵਿੱਚ ਡਰੋਨ ਅਤੇ ਕਰੂਜ਼ ਮਿਸਾਈਲਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਲਈ ਮੁੱਖ ਖ਼ਤਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। QR-SAM ਦੀ ਤੁਰੰਤ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ ਸਮਰਥਾ ਐਸੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਗੇਮ-ਚੇਂਜਰ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਟੱਕਰ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧਤਾ: ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਡਰੋਨ ਹਮਲਿਆਂ ਨੇ ਤਟਵਰਤੀ ਅਤੇ ਸੀਮਾਵਰਤੀ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ। VL-SRSAM ਦੀ ਤਾਇਨਾਤੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰੇਗੀ।
2.VL-SRSAM (Vertically Launched Short-Range Surface-to-Air Missile)
ਰੇਂਜ: 20-30 ਕਿਲੋਮੀਟਰ
ਖਾਸੀਅਤਾਂ: DRDO ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਨੌਸੈਨਾ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਵਿਕਸਿਤ, VL-SRSAM ਇੱਕ ਲੰਬਵਧ ਪ੍ਰਸ਼ੇਪਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ, ਜੋ IAF ਅਤੇ ਨੌਸੈਨਾ ਦੋਹਾਂ ਲਈ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਆਕਾਸ਼ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਪੂਰਕ ਹੈ। ਨੀਵੀਂ ਪੱਧਰੀ ਖ਼ਤਰਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਡਰੋਨ, ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਅਤੇ ਕਰੂਜ਼ ਮਿਸਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥ ਹੈ।
ਹਾਲੀਆ ਵਿਕਾਸ: VL-SRSAM ਨੇ 2024 ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰੀ ਅਤੇ ਜਮੀਨੀ ਦੋਹਾਂ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਟੈਸਟ ਕੀਤੇ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਟੱਕਰ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧਤਾ: ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਡਰੋਨ ਹਮਲਿਆਂ ਨੇ ਤਟਵਰਤੀ ਅਤੇ ਸੀਮਾਵਰਤੀ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ। VL-SRSAM ਦੀ ਤਾਇਨਾਤੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰੇਗੀ।
3.ਆਕਾਸ਼-ਐਨਜੀ (Akash Next Generation)
ਰੇਂਜ: 70-80 ਕਿਲੋਮੀਟਰ
ਖਾਸੀਅਤਾਂ: ਆਕਾਸ਼-ਐਨਜੀ ਮੌਜੂਦਾ ਆਕਾਸ਼ ਮਿਸਾਈਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਉੱਨਤ ਸੰਸਕਰਣ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ DRDO ਨੇ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਮਿਆਨੀ ਦੂਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼, ਕਰੂਜ਼ ਮਿਸਾਈਲ ਅਤੇ ਡਰੋਨ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥ ਹੈ।
ਹਾਲੀਆ ਵਿਕਾਸ: ਆਕਾਸ਼-ਐਨਜੀ ਨੇ 2024 ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਫਲ ਟੈਸਟ ਕੀਤੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 100% ਇੰਟਰਸੈਪਸ਼ਨ ਦਰ ਨਾਲ ਡਰੋਨ ਅਤੇ ਮਿਸਾਈਲ ਲਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਟੱਕਰ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧਤਾ: ਮਈ 2025 ਦੀ ਟੱਕਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਆਕਾਸ਼ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਡਰੋਨ ਅਤੇ ਮਿਸਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।
ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ ਟੱਕਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੇਠਲੀ ਸਤਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ‘ਤੇ ਫੋਕਸ
ਮਈ 2025 ਦੀ ਟੱਕਰ ਨੇ ਨੀਵੀਂ ਪੱਧਰੀ ਹਵਾਈ ਖ਼ਤਰਨਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਡਰੋਨ ਅਤੇ ਲੋਇਟਰਿੰਗ ਮੁਨੀਸ਼ਨ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਸਸਤੇ ਅਤੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਉਪਲਬਧ ਡਰੋਨ ਝੁੰਡਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਫੌਜੀ ਠਿਕਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।
ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਕੀਕ੍ਰਿਤ ਵਾਯੂ ਰੱਖਿਆ ਤੰਤਰ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਆਕਾਸ਼ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਤੇ C-UAS ਗਰਿੱਡ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਤਰਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਕਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਹੇਠਲੇ-ਪੱਧਰੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ‘ਤੇ ਫੋਕਸ ਕਰਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ
ਡਰੋਨ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦਾ ਵਧਦਾ ਖ਼ਤਰਾ: ਡਰੋਨ ਸਸਤੇ, ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਉਪਲਬਧ ਅਤੇ ਚੋਰੀ-ਛਿਪੇ ਹਮਲਿਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹਨ। QR-SAM ਅਤੇ VL-SRSAM ਵਰਗੇ ਸਿਸਟਮ ਇਹਨਾਂ ਖਤਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ।
ਲਚਕਤਾ ਅਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ: QR-SAM ਅਤੇ VL-SRSAM ਨੂੰ ਮੋਬਾਈਲ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ‘ਤੇ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਰਹੱਦੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਸਵਦੇਸ਼ੀਕਰਨ: ਤਿੰਨੋਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਹਨ, ਜੋ ਬਰਾਕ-8 ਅਤੇ ਸਪਾਈਡਰ ਵਰਗੇ ਆਯਾਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਘਟਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਲਾਗਤ-ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ: ਘੱਟ-ਪੈਮਾਨੇ ਦੇ ਸਿਸਟਮ ਸਸਤੇ ਅਤੇ ਸਕੇਲੇਬਲ ਹਨ, ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਤੈਨਾਤੀ ਲਈ ਢੁਕਵੇਂ ਹਨ।
ਹਾਲ ਹੀ ‘ਚ ਹੋਏ ਵਿਕਾਸ
ਟੈਸਟਿੰਗ ਅਤੇ ਤੈਨਾਤੀ: QR-SAM, VL-SRSAM ਅਤੇ Akash-NG ਨੇ 2024 ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਫਲ ਟੈਸਟ ਪੂਰੇ ਕੀਤੇ। ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੀ ਤੈਨਾਤੀ 2025-27 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੈ।
ਏਕੀਕਰਣ: ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਏਅਰ ਕਮਾਂਡ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਸਿਸਟਮ (IACCS) ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਜੋ ਅਸਲ-ਸਮੇਂ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਸੁਧਾਰ ਕਰੇਗਾ।
ਨਿੱਜੀ ਖੇਤਰ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ: ਭਾਰਤ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕਸ ਲਿਮਟਿਡ (BEL), ਭਾਰਤ ਡਾਇਨਾਮਿਕਸ ਲਿਮਟਿਡ (BDL), ਅਤੇ ਟਾਟਾ ਅਤੇ L&T ਵਰਗੀਆਂ ਨਿੱਜੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਰੱਖਿਆ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਭਵਿੱਖੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ
ਹੋਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ: ਕੁਸ਼ਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਭਾਰਤ ਬੈਲਿਸਟਿਕ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਡਿਫੈਂਸ (BMD) ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਤੇ ਰਕਸ਼ਾ ਕਵਚ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਡਰੋਨ ਅਤੇ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਖਤਰਿਆਂ ਤੋਂ ਵਿਆਪਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਗੇ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਵਾਈ ਰੱਖਿਆ ਸਿਸਟਮ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਚੀਨੀ HQ-9 (125 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਰੇਂਜ) ਅਤੇ ਫ੍ਰੈਂਚ ਸਪਾਡਾ (20-25 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਰੇਂਜ) ‘ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਹੁ-ਪੱਧਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ S-400, ਆਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ QR-SAM, VL-SRSAM ਅਤੇ ਆਕਾਸ਼-NG ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਇਸਨੂੰ ਹੇਛਲੇ ਅਤੇ ਉੱਚ-ਸਤਰ ਦੇ ਖਤਰਿਆਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।
