Ratan Tata: ਰਤਨ ਟਾਟਾ ਨਾਮ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪਛਾਣ ਦਾ ਮਥਾਜ ਨਹੀਂ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਦਿੱਗਜ ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਰਤਨ ਟਾਟਾ ਦਾ ਬੁੱਧਵਾਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਦਿਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 86 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਇੱਕ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲਿਆ। ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਰਤਨ ਟਾਟਾ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ‘ਤੇ ਝਾਤ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਉਹ ਸਿਰਫ ਇਕ ਵਪਾਰੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਇਕ ਸਧਾਰਨ, ਨੇਕ ਅਤੇ ਇ੍ੱਕ ਦਰਿਆਦਿਲ ਇੰਸਾਨ ਸਨ। ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਉਹ ਇੱਕ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਵੀ ਸਨ। ਉਹ 1991 ਤੋਂ 2012 ਤੱਕ ਟਾਟਾ ਗਰੁੱਪ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਪਾਰਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਰਿਕਾਰਡ ਕਾਇਮ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਘਰਾਣਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਟਾਟਾ ਗਰੁੱਪ ਨੂੰ ਉਚਾਈਆਂ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟਾਟਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬ੍ਰਾਂਡ ਬਣਾਇਆ।
ਰਤਨ ਟਾਟਾ ਦਾ ਜਨਮ 28 ਦਸੰਬਰ 1937 ਨੂੰ ਨਵਲ ਟਾਟਾ (Naval Tata) ਅਤੇ ਸੋਨੂੰ ਟਾਟਾ ( Sooni Tata)ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1962 ਵਿੱਚ ਕਾਰਨੇਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਵਿੱਚ ਬੈਚਲਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1975 ਵਿੱਚ ਹਾਰਵਰਡ ਬਿਜ਼ਨਸ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਐਡਵਾਂਸਡ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨਵਲ ਟਾਟਾ ਇੱਕ ਸਫਲ ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਸਨ ਅਤੇ ਟਾਟਾ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਤਨ ਟਾਟਾ ਦੀ ਮਾਂ ਸੋਨੀ ਟਾਟਾ ( Sooni Tata)ਇੱਕ ਘਰੇਲੂ ਮਹਿਲਾ ਸਨ।
1962 ਵਿੱਚ ਟਾਟਾ ਗਰੁੱਪ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਵਜੋਂ ਹੋਏ ਸਨ ਸ਼ਾਮਲ
ਰਤਨ ਟਾਟਾ 1962 ਵਿੱਚ ਟਾਟਾ ਇੰਡਸਟਰੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਹਾਇਕ ਵਜੋਂ ਟਾਟਾ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਸਾਲ, ਉਸਨੇ ਟਾਟਾ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਅਤੇ ਲੋਕੋਮੋਟਿਵ ਕੰਪਨੀ (ਹੁਣ ਟਾਟਾ ਮੋਟਰਜ਼ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ) ਦੇ ਜਮਸ਼ੇਦਪੁਰ ਪਲਾਂਟ ਵਿੱਚ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਪਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1971 ਵਿੱਚ ਨੈਸ਼ਨਲ ਰੇਡੀਓ ਅਤੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਨਿਕਸ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਰੀ ਨਿਦੇਸ਼ਕ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1981 ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਟਾਟਾ ਇੰਡਸਟਰੀਜ਼, ਗਰੁੱਪ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਹੋਲਡਿੰਗ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਚੇਅਰਮੈਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਰਣਨੀਤੀ ਥਿੰਕ ਟੈਂਕ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਅਤੇ ਉੱਚ-ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਕਾਰੋਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਉੱਦਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੋਟਰ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ।
ਉਹ 1991 ਤੋਂ 28 ਦਸੰਬਰ, 2012 ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਤੱਕ ਟਾਟਾ ਸਮੂਹ ਦੀ ਹੋਲਡਿੰਗ ਕੰਪਨੀ, ਟਾਟਾ ਸੰਨਜ਼ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਸਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਉਹ ਟਾਟਾ ਮੋਟਰਜ਼, ਟਾਟਾ ਸਟੀਲ, ਟਾਟਾ ਕੰਸਲਟੈਂਸੀ ਸਰਵਿਸਿਜ਼, ਟਾਟਾ ਪਾਵਰ, ਟਾਟਾ ਗਲੋਬਲ ਬੇਵਰੇਜ, ਟਾਟਾ ਕੈਮੀਕਲਜ਼, ਇੰਡੀਅਨ ਹੋਟਲਜ਼ ਅਤੇ ਟਾਟਾ ਟੈਲੀਸਰਵਿਸਿਜ਼ ਸਮੇਤ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਟਾਟਾ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਸਨ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਦਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਣ। ਰਤਨ ਟਾਟਾ ਮਿਤਸੁਬੀਸ਼ੀ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਜੇਪੀ ਮੋਰਗਨ ਚੇਜ਼ ਦੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬੋਰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਨ। ਉਹ ਸਰ ਰਤਨ ਟਾਟਾ ਟਰੱਸਟ ਅਤੇ ਅਲਾਈਡ ਟਰੱਸਟ, ਅਤੇ ਸਰ ਦੋਰਾਬਜੀ ਟਾਟਾ ਟਰੱਸਟ ਅਤੇ ਅਲਾਈਡ ਟਰੱਸਟ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਸਨ। ਉਹ ਟਾਟਾ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ ਫੰਡਾਮੈਂਟਲ ਰਿਸਰਚ ਦੀ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਸਨ। ਉਹ ਕਾਰਨੇਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਟਰੱਸਟੀ ਬੋਰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ।
ਰਤਨ ਟਾਟਾ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ:
1. 1991-2012 ਤੱਕ ਟਾਟਾ ਗਰੁੱਪ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ।
2. ਜੈਗੁਆਰ ਲੈਂਡ ਰੋਵਰ ਦੀ ਖਰੀਦ (2008)।
3. ਕੋਰਸ ਖਰੀਦ (2007)।
4. ਟਾਟਾ ਸਟੀਲ ਦੀ ਗਲੋਬਲ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ।
5. ਟਾਟਾ ਮੋਟਰਜ਼ ਦੀ ਸਫਲਤਾ।
6. ਟਾਟਾ ਕੰਸਲਟੈਂਸੀ ਸਰਵਿਸਿਜ਼ (TCS) ਦੀ ਗਲੋਬਲ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰਨਾ।
7. ਟਾਟਾ ਸਮੂਹ ਦੇ ਗਲੋਬਲ ਬ੍ਰਾਂਡ ਮੁੱਲ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ।
ਰਤਨ ਟਾਟਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੁਰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ:
1. ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਣ (2008)
2. ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ (2000)
3. ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਆਨਰੇਰੀ ਨਾਈਟ ਕਮਾਂਡਰ (2009)
4. ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਹੈਰੀਟੇਜ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦਾ ਲਾਈਫਟਾਈਮ ਅਚੀਵਮੈਂਟ ਅਵਾਰਡ (2012)
ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਕਾਰਜ:
ਰਤਨ ਟਾਟਾ ਦੇ ਪਰਉਪਕਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸੇਵਾ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਟਾਟਾ ਟਰੱਸਟ ਅਤੇ ਟਾਟਾ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ, ਸਿਹਤ, ਪੇਂਡੂ ਵਿਕਾਸ, ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਖੋਜਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ।
ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਹਨ:
ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ-
ਰਤਨ ਟਾਟਾ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਕੁੰਜੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਵਜ਼ੀਫ਼ੇ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਲੱਖਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਲਾਹਾ ਲੈ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।
ਸਿਹਤ ਸੇਵਾ-
ਟਾਟਾ ਟਰੱਸਟਾਂ ਨੇ ਕਈ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਕੈਂਸਰ ਖੋਜ, ਏਡਜ਼ ਦੇ ਇਲਾਜ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਟਾਟਾ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਸੋਸ਼ਲ ਸਾਇੰਸਜ਼ (TISS) ਅਤੇ ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਸਾਇੰਸ (IISc) ਵਰਗੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ।
ਪਿਆਰ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਤਾਉਮਰ ਅਣਵਿਆਹੇ ਰਹੇ
ਰਤਨ ਟਾਟਾ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਅਣਵਿਆਹੇ ਰਹੇ। ਉਹ ਚਾਰ ਵਾਰ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਏ। ਪਰ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੰਨਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਲਾਸ ਏਂਜਲਸ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਪਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ 1962 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਚੀਨ ਜੰਗ ਕਾਰਨ ਲੜਕੀ ਦੇ ਮਾਪੇ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਭੇਜਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਕਦੇ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।
ਕਾਲਜ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਚ ਜਹਾਜ਼ ਉਡਾਉਣ ਦਾ ਭੂਤ ਹੋਇਆ ਸੀ ਸਵਾਰ
ਰਤਨ ਟਾਟਾ ਦੀ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਕਾਰਨੇਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਲਈ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਸੀ ਜਦੋਂ ਰਤਨ ਟਾਟਾ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਡਾਉਣ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਫੀਸ ਦੇ ਕੇ ਉਡਾਣ ਭਰਨ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਕੇਂਦਰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਏ ਸਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸ਼ੌਕ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਸਮੱਸਿਆ ਸਿਰਫ਼ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਸ ਕੋਲ ਫੀਸ ਭਰਨ ਲਈ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਜਹਾਜ਼ ਉਡਾਉਣ ਦੀ ਫੀਸ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਕੰਮ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਇੱਕ ਰੈਸਟੋਰੈਂਟ ਵਿੱਚ ਡਿਸ਼ਵਾਸ਼ਰ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕੀਤਾ।
ਰਤਨ ਟਾਟਾ ਆਪਣੀ ਪਰਉਪਕਾਰ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਨ।
ਰਤਨ ਟਾਟਾ ਆਪਣੀ ਪਰਉਪਕਾਰ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਟਾਟਾ ਗਰੁੱਪ, ਰਤਨ ਟਾਟਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਰਨੇਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ $28 ਮਿਲੀਅਨ ਟਾਟਾ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ ਫੰਡ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। 2010 ਵਿੱਚ, ਟਾਟਾ ਗਰੁੱਪ ਨੇ ਹਾਰਵਰਡ ਬਿਜ਼ਨਸ ਸਕੂਲ (HBS) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ $50 ਮਿਲੀਅਨ ਦਾਨ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਟਾਟਾ ਹਾਲ ਹੈ। 2014 ਵਿੱਚ, ਟਾਟਾ ਸਮੂਹ ਨੇ IIT-Bombay ਨੂੰ 95 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾਨ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸੀਮਤ ਸਰੋਤਾਂ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਅਤੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਲਈ ਟਾਟਾ ਸੈਂਟਰ ਫਾਰ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ (TCTD) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।
