ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਤਣਾਅ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਰਕਰਾਰ ਹੈ। ਕਾਰਨ ਹੈ ਈਰਾਨ ਦਾ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ‘ਤੇ ਮਿਸਾਈਲ ਹਮਲਾ। ਈਰਾਨ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਜੰਗ ਦੇ ਕੰਢੇ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ, ਪਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਦੋਸਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵੀ ਬਹੁਤ ਗੂੜ੍ਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਅੱਜ ਹਾਲਾਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਖਰਾ ਹਨ। ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਖਟਾਸ ਕਿਵੇਂ ਆਈ। ਇਹ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨੇ ਪਲਟਣੇ ਪੈਣਗੇ। ਉਥੋਂ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਦਾ ਜਵਾਬ ਮਿਲੇਗਾ।
ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਦਾ ਗਠਨ 14 ਮਈ 1948 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕੋਈ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਫਲਸਤੀਨ ਸੀ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਕਦੇ ਓਟੋਮਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। 1947 ਵਿੱਚ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਫਲਸਤੀਨ ਨੂੰ ਯਹੂਦੀ ਅਤੇ ਅਰਬ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਵੇ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਯੇਰੂਸ਼ਲਮ ਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸ਼ਹਿਰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਯਹੂਦੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ, ਪਰ ਅਰਬ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ।
ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਇਸ ਮਤੇ ਦਾ 13 ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਈਰਾਨ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, 1949 ‘ਚ ਜਦੋਂ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਿਆ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਵੀ ਈਰਾਨ ਨੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ‘ਚ ਇਸ ਦੇ ਦਾਖਲੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦਾਖਲੇ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਵੋਟ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ, ਪਰ ਭੂ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤਕ ਹਿੱਤਾਂ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਵਿਚਕਾਰ ਗੁਪਤ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਈਰਾਨ ਨੇ ਹੁਣ ਵੀ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ, ਸਾਲ 1950 ਤੱਕ, ਈਰਾਨ ਨੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਤੁਰਕੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਈਰਾਨ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦੂਜਾ ਦੇਸ਼ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਮੋੜ ਉਦੋਂ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਸਨ ਸਾਲ 1953 ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ। ਮੁਹੰਮਦ ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਪਹਿਲਵੀ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ ਅਤੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਗਠਜੋੜ ਬਣਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।
1950 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਈਰਾਨ ਨੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ, ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਯਹੂਦੀ ਆਬਾਦੀ ਸੀ। ਸ਼ਾਹ ਪਹਿਲਵੀ ਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਅਤੇ ਈਰਾਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਸੀ ਲਾਭ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਈ ਗਈ ਇਸ ਦੋਸਤੀ ਨੇ ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਵਿਚਕਾਰ ਆਰਥਿਕ, ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਖੁਫੀਆ ਸਹਿਯੋਗ ਵਧਾਇਆ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਾਂਝੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਯੂਐਸਐਸਆਰ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਖਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਬੰਧ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ, ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਤ ਸਨ।
ਸਾਊਦੀ ਅਰਬ ਦੀ ਡੇਲੀ ਅਰਬ ਨਿਊਜ਼ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਮੁਤਾਬਕ ਇਰਾਨ ਨੇ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਦੇਸ਼ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਨੂੰ 40 ਫੀਸਦੀ ਤੇਲ ਸਪਲਾਈ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੇ ਬਦਲੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਨੇ ਹਥਿਆਰਾਂ, ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਮਾਨ ਦਾ ਵਪਾਰ ਕੀਤਾ। ਈਰਾਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਤੇਲ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਦੀਆਂ ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਅਰਬ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਤੇਲ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
1968 ਵਿੱਚ, ਈਲਾਟ-ਅਸ਼ਕੇਲੋਨ ਪਾਈਪਲਾਈਨ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਂਝਾ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਈਰਾਨ ਨੇ ਮਿਸਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੁਏਜ਼ ਨਹਿਰ ਨੂੰ ਬਾਈਪਾਸ ਕਰਕੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਨੂੰ ਤੇਲ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ, ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਨੇ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਇਰਾਕ ਵਿਰੁੱਧ ਜੰਗ ਲੜਨ ਲਈ ਈਰਾਨ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਫੌਜੀ ਸਾਜ਼ੋ-ਸਾਮਾਨ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕੀਤੀ। 1979 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਵੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਪਤਨ ਨਾਲ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਆਇਆ।
ਆਇਤੁੱਲਾ ਖਮੇਨੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮਿਕ ਗਣਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਈਰਾਨ ਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਲਟ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ ‘ਚ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਸਬੰਧ ਆਮ ਵਾਂਗ ਰਹੇ। 1980-88 ਈਰਾਨ-ਇਰਾਕ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ, ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਨੇ ਈਰਾਨ ਨੂੰ ਸਾਲਾਨਾ $ 500 ਮਿਲੀਅਨ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਵੇਚੇ। ਇਸ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਗੁਪਤ ਸਬੰਧ ਬਣੇ ਰਹੇ ਪਰ ਬਾਅਦ ‘ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆ ਗਈ।
ਈਰਾਨ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਨੇ ਫਲਸਤੀਨ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਗੜ ਗਏ, ਇਰਾਨ ਨੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਸ਼ੈਤਾਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸ਼ੈਤਾਨ ਕਿਹਾ। ਦਰਅਸਲ, ਸ਼ੀਆ ਦੇਸ਼ ਈਰਾਨ ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀ ਕੇਂਦਰ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸੇ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਸੁੰਨੀ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਮੱਕਾ ਸਾਊਦੀ ਅਰਬ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤਰੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਖਲ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਵੀ ਮੰਨਦਾ ਸੀ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਈਰਾਨ ਨੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਸਬੰਧ ਤੋੜ ਲਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਫਲਸਤੀਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਵਿਰੋਧੀ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦਾ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ‘ਚ ਕਾਫੀ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ। ਇਸੇ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਈਰਾਨ ਨੇ ਵੀ ਸ਼ੀਆ ਲੇਬਨਾਨੀ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹਿਜ਼ਬੁੱਲਾ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਲਿਆ। 1991 ‘ਚ ਖਾੜੀ ਜੰਗ ਦੇ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਮਰੀਕਾ ਹੀ ਇੱਕ ਮਹਾਸ਼ਕਤੀ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ।
ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਉਭਾਰ ਨੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਹੋਰ ਧਰੁਵੀਕਰਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਲਗਭਗ ਹਰ ਵੱਡੀ ਭੂ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਚਰਚਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਗਏ। 1980 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਈਰਾਨ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ 1990 ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਸਮੇਤ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਈਰਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਛੱਡਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇਆਮ ਟਕਰਾਅ ਹੋਇਆ।
ਦੱਸ ਦੇਈਏ ਕਿ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ‘ਚ ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਦੀ ਅੱਗ ਹੋਰ ਭੜਕ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਅਤੇ ਈਰਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਵਿਅੰਗ ਅਤੇ ਪ੍ਰੌਕਸੀ ਯੁੱਧ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
