ਮੁੰਬਈ ਹਮਲੇ ਦੇ ਮਾਸਟਰਮਾਈਂਡ ਤਹੱਵੁਰ ਰਾਣਾ ਨੂੰ ਹਵਾਲਗੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਤਹਿਤ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਖ਼ਬਰ ਆਈ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੈਂਕ ਘੁਟਾਲੇ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਮੇਹੁਲ ਚੋਕਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਬੈਲਜੀਅਮ ਵਿੱਚ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਵੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੀਰਾ ਵਪਾਰੀ ਮੇਹੁਲ ਚੋਕਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭਤੀਜੇ ਨੀਰਵ ਮੋਦੀ ‘ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਬੈਂਕ ਪੰਜਾਬ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੈਂਕ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 13,578 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਗਬਨ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਹੈ। ਘੁਟਾਲੇ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦੇ ਹੀ, ਮੇਹੁਲ ਚੌਕਸੀ ਅਤੇ ਨੀਰਵ ਮੋਦੀ 2018 ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਛੱਡ ਕੇ ਭੱਜ ਗਏ। ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮੇਹੁਲ ਚੌਕਸੀ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਲਈ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਮੇਹੁਲ ਚੋਕਸੀ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਭਾਰਤ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਬੈਲਜੀਅਮ ਵਿਚਕਾਰ ਹਵਾਲਗੀ ਸੰਧੀ ਹੈ। ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਹਵਾਲਗੀ ਕਾਨੂੰਨ ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਹ ਸੰਧੀ ਕਿੰਨੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੈ?

ਕਿਵੇਂ ਸ਼ਿਕੰਜੇ ਵਿੱਚ ਫਸਿਆ ਚੋਕਸੀ ?
ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇਈਏ ਕਿ ਸਾਲ 2020 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਬੈਲਜੀਅਮ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਹਵਾਲਗੀ ਸੰਧੀ ‘ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਹੋਏ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਬੈਲਜੀਅਮ ਵਿਚਕਾਰ ਇਹ ਨਵੇਂ ਸਮਝੌਤੇ ਨੇ 1901 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਅਤੇ ਬੈਲਜੀਅਮ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਏ ਸੰਧੀ ਦੀ ਥਾਂ ਲਈ। ਜੋ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਸੀ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਸੰਧੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਬੈਲਜੀਅਮ ਵਿਚਕਾਰ ਲਾਗੂ ਹੈ। ਮੇਹੁਲ ਚੌਕਸੀ ਨੇ ਐਂਟੀਗੁਆ ਅਤੇ ਬਾਰਬੁਡਾ ਦੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਲੈ ਲਈ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹਵਾਲਗੀ ਸੰਧੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਚੋਕਸੀ ਦੇ ਬੈਲਜੀਅਮ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਏਜੰਸੀਆਂ ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਬੈਲਜੀਅਮ ਨਾਲ ਹਵਾਲਗੀ ਸੰਧੀ ਦਾ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਫਾਇਦਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮੇਹੁਲ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਹਵਾਲਗੀ ਸੰਧੀ ਕੀ ਹੈ?
ਹਵਾਲਗੀ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜੋ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਦੇ ਅਪਰਾਧਾਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਦੇ ਕਟਹਿਰੇ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਸੰਧੀਆਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ‘ਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਪਰਾਧ ਲਈ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਦੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਅਪਰਾਧ ਦਾ ਦੋਸ਼ੀ ਜਾਂ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ ਭੱਜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦਾ ਹਵਾਲਗੀ ਕਾਨੂੰਨ ਕਿੱਥੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਲਾਗੂ?
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਵਾਲਗੀ ਕਾਨੂੰਨ 1962 ਦੇ ਹਵਾਲਗੀ ਐਕਟ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲਾਗੂ ਹਵਾਲਗੀ ਸੰਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਵਾਲਗੀ ਐਕਟ, 1962 ਭਾਰਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਹਵਾਲਗੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਦੋਵਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਹਵਾਲਗੀ ਕਾਨੂੰਨ ਕਿੱਥੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?
ਦੋਹਰੀ ਅਪਰਾਧਿਕਤਾ: ਹਵਾਲਗੀ ਕਾਨੂੰਨ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਪਰਾਧ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਪਰਾਧ: ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਪਰਾਧਾਂ ਲਈ ਹਵਾਲਗੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ।
ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ: ਹਵਾਲਗੀ ਕਾਨੂੰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਵੀ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਹੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ।
ਆਪਸੀ ਤਾਲਮੇਲ: ਹਵਾਲਗੀ ਕਾਨੂੰਨ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੋ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਸਮਝੌਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਹਵਾਲਗੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਿੰਨੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹਵਾਲਗੀ ਸੰਧੀ ਹੈ?
ਭਾਰਤ ਨੇ ਹੁਣ ਤੱਕ 48 ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹਵਾਲਗੀ ਸੰਧੀਆਂ ਅਤੇ 12 ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹਵਾਲਗੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਮਰੀਕਾ, ਬ੍ਰਿਟੇਨ, ਕੈਨੇਡਾ, ਰੂਸ, ਫਰਾਂਸ, ਯੂਏਈ, ਨੇਪਾਲ, ਸਾਊਦੀ ਅਰਬ, ਜਰਮਨੀ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਰਗੇ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਮਝੌਤੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਭਗੌੜਾ ਅਪਰਾਧੀ ਕਾਨੂੰਨ ਤੋਂ ਬਚ ਨਾ ਸਕੇ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਹਵਾਲਗੀ ਸੰਧੀ ਅਤੇ ਹਵਾਲਗੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੱਖਰੇ ਹਨ। ਹਵਾਲਗੀ ਸੰਧੀ ਇੱਕ ਰਸਮੀ, ਲਿਖਤੀ ਸਮਝੌਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹਵਾਲਗੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਰਸਮੀ, ਆਪਸੀ ਸਮਝੌਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਵਾਲਗੀ ਦਾ ਕਿਹੜੀ ਏਜੰਸੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕੰਮ?
ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦਾ ਕੌਂਸਲਰ, ਪਾਸਪੋਰਟ ਅਤੇ ਵੀਜ਼ਾ ਡਿਵੀਜ਼ਨ (CPV) ਕੇਂਦਰੀ ਅਥਾਰਟੀ ਹੈ ਜੋ ਹਵਾਲਗੀ ਐਕਟ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਵਾਲਗੀ ਬੇਨਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵੱਲੋਂ ਹਵਾਲਗੀ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਚੈਨਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਬੰਧਤ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਹਵਾਲਗੀ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਹੁਣ ਮਾਲਿਆ, ਨੀਰਵ ਜਾਂ ਲਲਿਤ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸਦੀ ਵਾਰੀ ਹੈ?
ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਰਾਬ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਅਤੇ ਭਗੌੜੇ ਵਿਜੇ ਮਾਲਿਆ ਨੂੰ ਵੀ ਭਾਰਤ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਨੀਰਵ ਮੋਦੀ ਮਨੀ ਲਾਂਡਰਿੰਗ ਮਾਮਲੇ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਸਾਬਕਾ ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਅਤੇ ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ (IPL) ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਲਲਿਤ ਮੋਦੀ ਨੇ ਵਾਨੂਆਟੂ ਦੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਲਲਿਤ ਮੋਦੀ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣਾ ਹੋਰ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। 15 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ (2010 ਵਿੱਚ) ਭਾਰਤੀ ਜਾਂਚ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੂੰ ਮੂਰਖ ਬਣਾ ਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਭੱਜਣ ਵਾਲੇ ਲਲਿਤ ਮੋਦੀ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਤਿਆਗਣ ਲਈ ਅਰਜ਼ੀ ਭੇਜੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਟਾਪੂ ਦੇਸ਼ ਵਾਨੂਆਟੂ ਦੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਵੀ ਲੈ ਲਈ ਹੈ। ਹੁਣ, ਜੇਕਰ ਉਹ ਉੱਥੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਹੁਣ ਤੱਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਨੂੰ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਹੈ ਭਾਰਤ

ਤਹਵੁੱਰ ਰਾਣਾ: 64 ਸਾਲਾ ਰਾਣਾ, 2008 ਦੇ ਮੁੰਬਈ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਡੇਵਿਡ ਹੈਡਲੀ ਦਾ ਕਰੀਬੀ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ 10 ਅਪ੍ਰੈਲ 2025 ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਛੋਟਾ ਰਾਜਨ: ਦਾਊਦ ਇਬਰਾਹਿਮ ਦਾ ਕਰੀਬੀ ਸਾਥੀ ਅਤੇ ਅੰਡਰਵਰਲਡ ਡੌਨ। ਉਸਨੂੰ 6 ਨਵੰਬਰ, 2015 ਨੂੰ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਡੀ-ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਨੈੱਟਵਰਕ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਫਲਤਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਅਬੂ ਸਲੇਮ: 1993 ਦੇ ਮੁੰਬਈ ਧਮਾਕਿਆਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ੀ। ਉਸ ‘ਤੇ ਕਤਲ ਅਤੇ ਜਬਰਨ ਵਸੂਲੀ ਵਰਗੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੋਸ਼ ਸਨ। 11 ਨਵੰਬਰ, 2005 ਨੂੰ ਪੁਰਤਗਾਲ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ।